Manastırlar
Sümela (Meryemana) Manastırı
Altındere köyü sınırları içinde dik bir vadi yamacında yer alan Sümela Manastırı, ilçe merkezine 17 km uzaklıkta ve denizden 1150 m. yükseklikte kurulmuştur. Manastır, vadi tabanından da 300 m. kadar yukarıda, büyük bir kaya oyuntusunu çevreleyen odalardan oluşur. Bu doğal oluşumun tavan bölümü, manastırın birçok mekânını ve büyük kaya kilisesini yağışlardan koruyacak ölçüde geniştir.
Manastıra giriş için, dış avludan başlayan yaklaşık 70 basamaklı bir taş merdiven çıkılır. Merdivenler, manastıra su taşıyan kanal sisteminin kemerlerine yaslanmıştır. Giriş kapısı, saldırılardan korunmak amacıyla yüksek ve güvenli bir noktada, muhafız odalarıyla birlikte yer alır. Manastır iç avlusuna da, kapıdan sonra yaklaşık 50 basamaklı merdivenle inilmektedir. Manastıra inen bu merdivenli sokağın sağında ve solunda çeşitli hizmet odaları sıralanmıştır.
Manastır zeminindeki iç avlu, farklı işlevli binalarla çevrilidir. Bunlar arasında büyük kaya kilisesi, şapeller, kutsal ayazma, kütüphane, mutfak ile rahip, öğrenci ve konuk odaları sayılabilir.
Halk arasında 'Meryem Ana' adıyla anılan manastırın orijinal adı, 'Karadağ'ın Bakiresi' anlamını taşıyan 'Panaghia Tou Melas' tır. 'Sümela' söylenişine dönüşen 'Melas' yani 'Kara' tanımının ise, manastırın da yaslanmış olduğu, hep koyu renkli kütlesiyle görülen 'Karadağlardan' kaynaklandığı rivayet edilir.Sümela kelimesiyle ilgili bir başka söylence de, burada bulunduğu bilinen gümüş çerçeveli bir Meryem tasvirinden kaynaklanır. Yapıldığı dönemin üslup özelliklerini taşıyan bu ikonada Meryem, siyah ve koyu renk boyalarla resmedilmiştir. Sumela Manastırının uluslar arası önem kazanma gerekçesinde, Meryem ikonası kadar, burada saklanan İsa'nın çarmıhına ait bir parçanın varlığından da söz edilir.
Rivayete göre manastır, 370'li yıllarda, rüyalarında gördükleri Meryem'in emrine uyarak buraya gelen Barnabas ve Sophronios adlarında Atinalı iki keşiş tarafından kurulmuştur.
Manastırın 13. yüzyıldan itibaren varlığını gelişerek sürdürdüğü belgelenmiştir. III. Alexios (1349-1390) zamanında manastırın önemi artmış ve fermanlarla özel gelir sağlanmıştır. Alexios'tan sonraki krallar ve prensler döneminde de Sümela özel ilgi görmüş, mekânsal olarak büyümüştür.
Büyük kaya kilisesinin ve şapellerin iç ve dış duvarları çeşitli fresklerle bezelidir. Üst üste üç tabaka halinde sıralanmış fresklerin en altta bulunanları 14. YY.' tarihlenmiştir.
Manastırın 18. ve 19. yüzyılda da birçok bölümü yenilenmiş, bazı yeni binaların ve fresklerin eklenmesiyle ihtişamlı bir görünüm kazanmıştır. Bu dönemde yerli ve yabancı pek çok gezgin Sümela'yı ziyaret ederek yazılarıyla belgelemişlerdir.
Manastır güneyindeki yamaç ve düzlüklerde, manastıra hizmet edenlerin evlerinden, süt hayvanı ahırlarından, sebze bahçelerinden söz edilir. Bu alanda, manastıra yaklaşık 500 m. uzaklıkta da halk arasında Aya Vayvara olarak bilinen St. Barbara kilisesi kuruludur.
Vazelon Manastırı
Manastır 'Vazelon' adını, kurulmuş olduğu "Zouvalon / Zabulon' dağından aldığı rivayet edilir. Yapım tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikteYapılış tarihi konusunda M.S. 270 ile M.S. 317 tarihleri öne sürülmektedir. Bu tarih, Sümela'nın kuruluşundan daha eskidir. Bu manastırda da bir mağara ve ayazma bulunmaktadır. İlk manastır mağaranın önünde kurulmuştur. 565 yılında Justinianus tarafından onartılmıştır. 644-702 yılları arasında büyük onarımlar yapılmış ve yapı eklemelerle genişletilmiştir.
Bugün ayakta kalan mağaranın önündeki kilise ve keşiş odaları 19. Yüzyıla aittir. Vazelon Manastırı'nın, vaktiyle bölgede bulunan manastırlar arasında üst yetkilere sahip olduğu kimi tarihçiler tarafından belirtilmektedir.
Manastıra Maçka- Gümüşhane karayolu yönünde Köprüyanı ve Kiremitli köylerinden iki ayrı yol ile ulaşılabilmektedir.
Kuştul Manastırı
Kuştul Manastırının 752 tarihinde yapılmaya başlandığı kayıtlıdır. Manastır, Galyan vadisinin doğuya bakan bir yamacına, vadi tabanından yaklaşık 250 m. yükselen bir kayalık üzerinde kurulmuştur. Kayalık platform, yamaçtan bir balkon gibi öne doğru çıkmış, vadiye hâkim bir konumdadır. Manastıra batı yönünden dik bir merdivenle girilir. Avluya geçilince, çevrenin çeşitli işlevlere sahip oda ve kilise kalıntılarıyla çevrildiği göze çarpar. Manastırın içine girilince, iç avlunun sağında ve solunda iki-üç katlı manastır odaları yerleştirildiği görülmektedir. Kuzeydekiler misafir odaları, güneydekiler keşiş odaları olarak tanımlanmaktadır. Cumont'on 1903'te çektiği resimden Manastırın; büyük bir kilisenin yanında haç planlı başka bir kilise ile manastır yapılarından oluştuğu anlaşılmaktadırManastırın vadiye kadar uzanan dehlizleri olduğu belirlenmişse de bugün kullanılamaz durumdadırlar. Esiroğlu Beldesi doğusunda, Galyan vadisinde yer alır. Şimşirli Köyü sınırları içinde ve Esiroğlu kavşağından 13 km. uzaklıktadır. Manastıra, araç yolundan ayrılan patikayla ulaşılabilir.
